زنان و رویش دموکراسی در ایران
ما جمعی از مادران ایران زمینیم؛ از اقوام و مذاهب مختلف. در این شرایط حساس کشور هم پیمان شده‌ایم تا در حد توان‌مان از میهن و آرمان‌های مردمان‌مان در مقابل تهدیدها حفاظت کنیم. ما از آن رو خود را مادران صلح نامیده‌ایم که نه تنها مخالف جنگ هستیم، بلکه امنیت و آسایش شهروندان را می‌طلبیم و به هرآنچه امنیت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ما و جوانان‌مان را تهدید کند اعتراض داریم. ما مادران نگران وطن جوانان بسیاری را در انقلاب و جنگ و در زندان‌ها از دست داده‌ایم و نمی‌خواهیم که تاریخ تکرار شود. ما اجازه نخواهیم داد هیچ بیگانه‌ای به بهانه دموکراسی به ایران تجاوز کند. ما باور داریم مردم ایران خود قادر به برقراری دموکراسی و عدالت در سرزمین شان می‌باشند.
بخش‌هایی از بیانیه اعلام موجودیت مادران صلح ایران که درآبان ماه سال ۱۳۸۶خورشیدی منتشر شد.
در تاریخ معاصر، زنان همواره به مرور زمان، حضوری بیش از گذشته در جامعه مدنی داشته‌اند و در همین مسیر، امروز با اعتماد به نفس و فعالیت‌های روزافزون تا اندازه‌ای موفق شده‌اند صدایی متفاوت را به گوش جامعه‌ی ایرانی برسانند. رساتر شدن این صدا و گسترش آن به قلمرو جامعه‌ی سیاسی، امکانی را فراهم می‌آورد که آنچه “سیاست زنانه” خوانده می‌شود تحقق پیدا کند؛ سیاستی که در گشودن راهی برای گذاری خشونت‌پرهیز به دموکراسی تأثیری تعیین‌کننده خواهد داشت.
آنها در حاشیه قرار داده‌شده‌اند؛ این زنان، با وجود سخت‌جانی و مقاومت در برابر فقر، خشونت، و تحقیر، همواره نگاه‌بان و نگاه‌دار زندگی بوده‌اند. تاریخ نامی از آنها نمی‌آورد، اما آنقدر ایستادگی می‌کنند تا از جایگاه بندگی به در آیند و بتوانند هویت خود را بازیابند و بر فقر و خشونت غلبه کنند. آنها باسواد و آگاه خواهند شد.
مشارکت اجتماعی زنان در ایران از فرازها و فرودهای بسیارگذر کرده است، چرا که اساسا مقوله زنان و مشارکت اجتماعی در ایران روند و رویدادهای خاص خود را داشته و دارد، همچنان‌که پژوهش‌های داخلی و خارجی آن را در خود باز تابانده است. این پژوهش‌ها و پیمایش‌ها نشان می‌دهد که مشارکت‌های اجتماعی حتی در میان مردان هم در حد مطلوبی قرار ندارد. با این وصف، عاملیت و تلاش زنان در مشارکت‌های اجتماعی، نکات مثبت و پر از تجربه‌ای را در سازمان‌های مردم‌نهاد با خود دارد که البته به دلایل متعدد و متفاوت، ازجمله شکاف‌های جنسیتی و سیاست‌های موجود در فراز و نشیب قرار می‌گیرد. تلاش این نوشتار بر آن است تا تصویر و تحلیل مشخص و درستی ارائه گردد تا با افزایش مشارکت اجتماعی زنان؛ توسعه ملی، رشد اجتماعی و فردی زنان و فرایند توانمند‌سازی آنان جایگاه واقعی خود را باز یابد.
وضعیت ذهنی جامعه گاه می‌تواند به صورت ساختاری متصلب و نیرومند، مانع تغییراتی جدی در روابط اجتماعی و در ساختار دولت شود.
در بخش‌های زیادی از جامعه‌ی ایران تصوری که نسبت به زن وجود دارد، همچنان مملو از اعتقادات و سنتهای جنسیتی دیرین و در وضعیت‌هایی نیز درآمیخته با تصور کالایی- ابزاری از زن در دوره‌ی مدرن است. در حالی که رویدادهای دهه‌های اخیر نشان می‌دهد بدون رهایی زنان از سلطه‌ی گسترده‌ی نیروهای خودکامه در جامعه و دولت، افقی روشن برای تحولات عمیقی چون استقرار دموکراسی گشوده نخواهد بود.
این نوشتار با در نظر داشتن عنوان این شماره از فصلنامه مطالعات ایرانی پویه، «زنان و رویش دموکراسی در ایران»، دو پرسش را مد نظر قرار می‌دهد:آیا رویشی برای دموکراسی در ایران قابل مشاهده است؟
اگر پاسخ مثبت است، با توجه به حضور پر رنگ زنان در تحولات اجتماعی، زنان چه نقشی در این رویش دارند؟
شاید این روزها نتوان موضوعی را چون مسئله‌ی «زن» یافت که صحبت کردن از آن بدون نیاز به یک مقدمه، بلاواسطه سخن گفتن از متن زندگیِ این‌جا و اکنون ما باشد. مسئله‌ای که خواب شبمان را برآشفته و بیدار روزمان را سرخورده، به‌دنبال خود می‌کشاند و آن‌چنان فراتر از معنای واژه‌ی «زن» به عنوان تفاوتی صرفا زیست‌شناختی قدم برمیدارد که «زندگی» و «آزادی» ما را مشروط به خود معنا می‌کند.
“پیکارِ زنی با زن‌ستیزیِ کلام مردی هم‌زمان با خویش”. چنین است توصیف افسانه نجم‌آبادی از رساله‌ی معایب‌الرجال، اثر بی‌بی‌خانم استرآبادی که در پاسخ به یکی از نسخه‌های متونِ موسوم به تأدیب‌النسوان نوشته شده است، متونی که چنان‌که از نام‌شان پیداست توسط مردان و به‌قصدِ ادب‌کردنِ زنان و تربیت آنها مطابق با امیال خودشان نوشته می‌شدند. زنی به‌میان می‌آید و می‌نویسد، با کلامی عریان نقد می‌کند و به جدال با نگرش مسلط زمانه‌ی خویش مشغول می‌شود. این لحظه‌ی استراتژیک چگونه ممکن شده است؟ چه تاریخی دارد؟ اگر معایب‌الرجال به‌واقع مجادله‌ی کلامی یک زن، نه‌فقط با «کلام یک مرد» که با روح زن‌ستیزانه‌ای‌ست که در ژانر تأدیب‌النسوان‌نویسی متجلی شده، آن‌گاه خود این ژانر چه تاریخی دارد، خاستگاه آن کجاست و چه مسیری را در حیات تاریخ‌مند خود طی کرده است؟ آیا لحظه‌ی بی‌بی‌خانم تجلی گسستی‌ست که اساسا زنان جدیدی را، یا دست‌کم زنان را به‌شکل جدیدی به صحنه‌ی اجرا می‌برد؟ آیا این اجراگریْ لحظات بعدی را به‌گونه‌ای متفاوت از گذشته برمی‌سازد؟
برای استقرار دموکراسی پایدار و اصیل فرایندها و ساختارها و ایده‌ها و رفتارهای مختلفی به عنوان پیش‌شرط یا زمینه و بستر مطرح شده است. از جمله عناصری که در دو دهه‌ی اخیر برای شکل‌گیری دموکراسی واقعی و اصیل مورد توجه قرار گرفته، این است که افراد جامعه یکدیگر را ارج گذارند و به رسمیت بشناسند؛ و یکی از قلمروهای ارج‌گذاری دیگری دوست داشتن است.
تاریخ زنان ایران نوشته نشده است. با وجود فشارها و تبعیضات زیاد، زنان با رویه‌ای صلح‌آمیز و مراقبتی توأم با غم‌خواری و دلسوزی زندگی را استمرار بخشیده و به یک معنا، بخشی مهم از تاریخ ایران را به‌وجود آورده‌اند. اما طنز تلخ این است که زنان در این تاریخ به حاشیه رانده شده‌اند و عاملیت و نیروی فعال و زندگی‌بخش آنها نادیده گرفته شده است
دو نیروی فراگیر و سرکوبگر، برآمده از جامعه و دولت، بزرگترین مانع برای روایت تاریخ زنان محسوب می‌شوند. از یک سو جامعه اقتدار مردانه را در قلمرو فرهنگ، با تکیه بر سنت و عرف، به ویژه تفسیرهای سنتی-مردانه از مذهب، بازتولید کرده و در زیست‌جهان ایرانی زن را به لحاظ هستی‌شناختی فروتر از مرد جایگاه بخشیده است. از سویی دیگر، دولت در قلمرو سیاست و در سایه‌ی فرهنگ جامعه، از طریق مراقبت‌ها و تنبیه‌ها این اقتدار را تحکیم بخشیده و حافظ نظمی پدرسالارانه شده است.