فصلنامه مطالعات ایرانی پویه، شماره ۱۲، تابستان ۱۳۹۹

اصلاحات در معنای عام آن در ایران بیش از ۲۰۰ سال سابقه دارد. اما پیشینه اصلاحات سیاسی و دموکراتیک بسیار کم‌تر است و به جنبش مشروطه‌خواهی بازمی‌گردد. هر دو لایه اصلاحات در ایران با تأخیرها، کندی‌ها، وقفه‌ها و واگشت‌های متعددی همراه بوده است. از این میان اصلاحات سیاسی با مشکلات و ناکامی‌های بیشتری روبه‌رو شده است. آخرین تجربه در این زمینه به دوره موسوم به «اصلاحات» در نیمه دوم دهه ۱۳۷۰مربوط است که آثار و پیامدهای آن هم‌چنان بر فضای سیاست کشور و ذهنیت سیاسی بخش بزرگی از نیروها و فعالان سیاسی باقی مانده است و هراز گاهی بحث‌ها و مجادلات داغی را میان حامیان، منتقدان و مخالفان آن برمی‌انگیزد. اتفاقا در این دوره وجوه نهادی و جنبشی اصلاحات آشکارتر و روابط میان این دو پیچیده‌تر بود. در این نوشتار سرگذشت و سرنوشت اصلاحات دموکراتیک در ایران معاصر از این زاویه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

در این روایت، ابتدا به خاست‌گاه ظهور گفتمان اصلاحات در دوران مشروطه رجوع خواهد شد و تصویری از ظهور این گفتمان و شقوق آن در همان خاست‌گاه بیان می‌شود. نشان داده خواهد شد چگونه اصلاحات، از میدان شرایط تاریخی ظهور کرد، به تدریج از آن فاصله گرفت و به یک ایده انتزاعی و رادیکال تحول یافت. ایده‌ای که به جای ملاحظه‌ی امکان‌ها و افق‌های ممکن تحولات اصلاحی، دل در گرو کلان روایت‌های هژمون عصری داشت. پس از آن به طبقه‌‌بندی ایده‌های اصلاحی پرداخته خواهد شد و این همه مقدمه‌ای برای فهم روزگار کنونی و ارزیابی وضعیت امروز ماست.

این مقاله، برگرفته‌ای است از صحبت‌های محمدعلی اکبری، متخصص تاریخ معاصر ایران، در مورد اصلاحات که در فصلنامه‌ی مطالعات ایرانی پویه تنظیم شده است.

دوران اصلاحات در ایران (۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴) که با پیروزی محمد خاتمی در انتخابات دوم خرداد ۱۳۷۶ آغاز شد و با پیروزی محمود احمدی نژاد به‌پایان رسید، یک دوره بسیار مهم تاریخی است. اهمیت این دوره تاریخی نه فقط به‌دلیل شتاب و سمت وسوی تحولات این دوران که به‌دلیل تأثیراتی فراوان و پایداری است که بر فضای سیاسی کشور باقی گذاشته است. واقعیت این است که فضای سیاسی ایران در حال حاضر هم تا حدود زیادی تحت تأثیر دسته‌بندی‌های سیاسی‌ای است که در آن دوران شکل گرفت؛ پدیده‌هایی چون انتخابات، احزاب و مطبوعات هنوز هم در همان چارچوب کلی درک می‌شوند که در این دوره تاریخی تکوین یافت و نوع سیاست‌ورزی بخش قابل توجهی از نیروهای دورن و بیرون ساختار قدرت هنوز شباهتی تام با راهبردها و تاکتیک‌هایی دارند که در این دوره شکل گرفت.

از سوی دیگر درخشش و پیروزی‌های مقطعی جریان اصلاحات در ایران و ناکامی سخت آن در سال ۱۳۸۴ نیز تأثیرات به‌سزایی بر سرنوشت تاریخی کشور باقی گذاشته است. به‌خصوص آن‌که ایران کنونی ما بیش از هر چیز تحت تأثیر سیاست‌هایی شکل گرفت که بعد از ناکامی اصلاح‌طلبان و در دوران محمود احمدی‌نژاد، در تعامل با گروه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی و به‌خصوص جامعه جهانی، مرکز بلوک قدرت در ایران پیش گرفت.

آیا ما در یک بحران جهانی و فراگیر گرفتار آمده‌ایم؟‌ اگر با بحران‌های گذشته تفاوتی دارد وجه تمایز آن چیست؟ آیا این بحران با بحرانی که جامعه‌ی ما را فرا گرفته است وجوه مشترکی دارد؟ اگر این وجوه مشترک زیاد باشد نسبت آن با امر سیاسی در جهت ایجاد تغییر معنی‌دار، مثبت، و غیرخشونت‌آمیز‌ و مقوم امنیت ملی چیست؟

این مقاله، برگرفته‌ای است‌ از صحبت‌های عبدالعلی رضایی، جامعه‌شناس، در مورد بحران در جهان امروز، از منظری بین‌رشته‌ای، با نگاهی به پروژه‌ی اصلاحات در ایران که در فصلنامه مطالعات ایرانی پویه تنظیم شده است.

اصلاح‌طلبانی که در خرداد ۱۳۷۶، از درون حکومت، چشم‌انداز اصلاح در نظام جمهوری اسلامی را طرح کردند، بر کدام اندیشه تکیه داشتند و توجیه عقلانی و فلسفی و اعتقادی آنان از جریان اصلاحات چه بود؟

 در آن زمان، اندیشه‌ی عبدالکریم سروش، و نگاهش به دین و ایدئولوژی سیطره‌ای بی‌بدیل داشت. او مباحثی دوران‌ساز را به نحوی طرح کرد و در مسیر نظریه‌پردازی پیش برد که برای بخشی از جامعه‌ی تحصیل‌کرده‌ی ایران پیامدهای مهمی، از جمله به حاشیه رفتن آرمان‌خواهی را دربر داشت. این مدعا را به بیانی دقیق‌تر می‌شود با این پرسش مورد بحث قرار داد که آیا تأثیر مباحثی چون «دین اخروی»  در اذهان جناح اصلاح‌طلبان نظام، می‌تواند مبنای فکری جدایی آنچه را اهداف و آرمان‌های انقلاب خوانده می‌شود از پروژه‌ی اصلاحات را توضیح دهد؟

گسترش جمعیت تهی‌دستان و کنش اعتراض‌آمیز آنها، در سال‌های اخیر نه تنها افق مخاطره‌آمیزی را برای نظام جمهوری اسلامی نمایان کرده، بلکه به‌صورت نقدی مؤثر و بی‌پاسخ بر اولویت‌ها و سیاست‌گذاری‌های حکومت‌گران، به‌ویژه اصلاح‌طلبان درآمده است.

با وجود اهمیتی که موضوع تهی‌دستان پیدا کرده است، در مورد کیستی، زیست و اعتراضات آنان ادبیاتی مبتنی بر کارهای پژوهشی انباشته نشده است؛ حتی منتقدانی که اصلاحات و اصلاح‌طلبان را از طریق مفاهیمی چون برابری، عدالت و انصاف مورد نقد قرار می‌دهند، آن‌چنان که انتظار می‌رود به موضوعات و مسائل مربوط به تهی‌دستان نپرداخته‌اند.

آیا تغییر جایگاه فرودست زنان موکول است به شکل ‌گرفتن و گسترده شدن معرفت زنانه؟ اگر زنان از درون معرفت مسلط بر جامعه، که وجه مردانگی بارزی دارد، بخواهند به آزادی و برابری برسند، در راهی فروبسته قدم گذارده‌اند؟

در مسیر تلاش زنان ایران برای نیل به رهایی از دوره‌ی مشروطه به بعد، دولتی که پس از دوم خرداد استقرار یافت و اصلاح‌طلبان راهبر این دولت تا چه اندازه به شکل‌گیری معرفت زنانه کمک کردند؟

یکی از عللی که به جناح اصلاح‌طلب در جمهوری اسلامی ایران مقبولیت بخشید و باعث شد تا حمایت نیروهای سیاسی تحول‌خواه خارج از ساختار قدرت را جلب کند، مدعای این جناح نسبت به ایجاد تحول با تأکید بر مداراگری بود و این مدعا را با شعار «ایران برای همه‌ی ایرانیان» و تکیه بر پروژه‌ی توسعه‌ی سیاسی و دموکراسی‌خواهی پیش نهاد. اما اگر بپذیریم که آن مداراگری که فاقد «به رسمیت شناختن دیگری» است، نمی‌تواند راهی به سوی دموکراسی بگشاید و در مواقعی حتی مانع گشایش چنین راهی می‌شود، این پرسش نمایان می‌شود: آیا مداراگری جناح اصلاح‌طلب با «به رسمیت شناختن دیگری» همراه بود؟

معمولا کارنامه‌ی دولت اصلاحات از جنبه‌ی اقتصادی مثبت قلمداد می‌شود، تا آنجا که گاه گفته می‌شود که بر اساس آمار و ارقام در تاریخ معاصر نقطه‌ی عطفی محسوب می‌شود. اما این مقاله از زاویه‌ی متفاوتی در زمینه‌ی اقتصادی سیاسی، عملکرد این دولت را به چالش گرفته است و نقش آن را در استمرار و نهادمند کردن ائتلافی از افراد و گروه‌های متصل به ساختار قدرت در تحکیم بورژوازی رانتی آشکار ساخته است.

آیا در حال حاضر اصلاح‌طلبی در ایران هنوز ظرفیت آن را دارد که موضوعیت داشته باشدو به عنوان یکی از گزینه‌ها برای تغییر نمایان شود؟

به نظر می‌آید پاسخ به این پرسش منوط است به زاویه‌ی نگاهی که به مفهوم اصلاحات افکنده می‌شود. این نوشتار بر آن است تا در میان دیدگاه‌های مختلفی که در مورد اصلاحات در ایران وجود دارد، تحت عنوان «بازگشت اصلاحات به جامعه»، مفهومی را از اصلاحات در قالب یک سیاست  رادیکال بازسازی کند که بار دیگر در اذهان نیروهای سیاسی و روشنفکران و بخش‌هایی از جامعه  به اصلاحات موضوعیت بخشد.

اصلاح‌طلبی که در پایان قرن چهاردهم هجری شمسی دو نظام سیاسی شاهنشاهی خاندان پهلوی و نظام جمهوری اسلامی را در خود جای داده است، در میان دو راهی یا دوگانه جدی اصلاح‌طلبی حاکمیت‌محور یا جامعه‌محور قرار دارد و به تبع آن، همه ایرانیان در معرض این انتخاب هستند. اما در این انتخاب کنشگران جامعه‌ی معلمی در کنار دیگر کنشگران مدنی مسئولیتی دو چندان دارند تا به‌عنوان عاملان و حاملان مسئولیت اجتماعی و سیاسی در این مسیر سرنوشت‌ساز و در این مقطع حساس، در سپهر عمومی بتوانند به مردم برای انتخاب درست یاری رسانند.

سال‌ها پیش از انقلاب مشروطه عباس میرزا پس از شکست در جنگ‌ها با روسیه و عثمانی این پرسش را مطرح کرد که دلیل عقب‌ماندگی ما چیست؟ چرا غرب پیشرفت کرد و ما جاماندیم؟ می‌خواهیم همان پرسش را دوباره مطرح کنیم؛ «مسئله اصلی جامعه ما در حال حاضر چیست؟» به سخن دیگر؛ چه گره کوری وجود دارد که سایر گره‌ها به آن پیوند خورده‌اند و تا آن گره باز نشود سایر گره‌ها هم باز نخواهند شد؟ چه مانعی بزرگی باید برداشته شود تا به مرور زمان امکان برداشتن سایر موانع هم فراهم شود؟

آیا این گره در پرداختن به دوگانه اصلاح‌طلب-اصول‌گرا نهفته است؟

آیا دولت اصلاحات به اندازه‌ی کافی تلاش کرد تا نظامی مردم‌سالار شکل بگیرد؟ آیا اصلاح‌طلبی دوم خرداد سال ۱۳۷۶ تنها قرائت از اصلاحات بود؟ و آیا قرائت‌های دیگر مجال عرضه‌ی خود را یافتند؟

ارزیابی اصلاحات دوره‌ی سید محمد خاتمی نیاز به ملاک‌هایی دارد که در قالب یک نقد ایجابی منجر شود به طرحی بدیل و متناسب با پیشینه‌ی تاریخی ایران، به ویژه در قلمروهای فرهنگی و اجتماعی. این مقاله گزارشی است از یک الگوی زیستی برای جامعه‌ی ایرانی، که مدعی است ظرفیت طرح یک چشم‌انداز را برای آینده‌ی ایران دارد.

لحظاتی تاریخی در حیات جمعی یک ملت وجود دارد که به صورت یک نقطه اوج یا درخششی زودگذر نمایان می‌شود. روش‌ها و منش‌هایی در سطوح بالای سیاست که سویه‌ی آزادی‌خواهی و استقلال‌طلبی دارند، به ویژه در وضعیتی که پیروزی به دست می‌آید، هرچند مدت زمان زیادی به طول نینجامد، درخور بازخوانی دایم است. از جمله‌ی این لحظات تاریخی سیاست محمد مصدق در ایران است. در اغلب مواقع مسئله‌ی نفت و استقلال‌طلبی و ضدیت با استعمار به نحوی بارز مطرح می‌شود و مورد بحث قرار می‌گیرد و کمتر در باره اصلاحات عمیق او در جنبه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حقوقی صحبت می‌شود.

پس از نیمه دوم دهه هفتاد خورشیدی که جنبش اصلاحات ایران به نمایندگی سید محمد خاتمی، بروز فراگیر اجتماعی یافت، «اصلاح‌طلبی» طرفداران زیادی پیدا کرد و به ترکیب زبانی خوشنام و شناخته‌شده‌ای در فرهنگ سیاسی ایران ارتقا پیدا کرد، اما در کشاکش دهه نخست انقلاب، نه عنوان «اصلاحات» مطرح بود و نه بسیاری از اصلاح‌طلبان امروزی، متأثر از فضای چپ‌زده انقلابی که «اصلاح‌طلبی» را مترادف با «سازش‌کاری» و «ضدانقلابی‌گری» و «مماشات با امپریالیسم» بر می‌شمردند، حاضر بودند از این عنوان استفاده کنند.

اگر آغاز شکل‌گیری آن نیروی سیاسی که امروز «اصلاح‌طلب» نامیده می‌شود را خرداد ۱۳۷۶ و در جریان انتخابات ریاست جمهوری محمد خاتمی مفروض گیریم، باید خاطر نشان سازیم که مواضع و دیدگاه‌های عزت‌الله سحابی درباره اصلاح‌طلبان از این مقطع آغاز شده است. اما اگر اصلاح‌طلبی را به منزله یک ایده یا مشی سیاسی در نظر بگیریم باید خاطر نشان سازیم که سحابی و نیروها و شخصیت‌‌های هم‌فکر او (ملی مذهبی‌ها)، از همان فردای انقلاب ردای اصلاح‌طلبی را بر تن کردند و بر پایه معیارهایی که از انقلاب و اهداف آن داشتند تلاش کردند تا از انحرافات و کژی‌‌ها ممانعت به‌عمل آورند و در این مسیر هزینه‌‌های بسیار و جدی پرداخت کردند.

مفاهیم در عرصه سیاست، بیشتر پرنده‌اند تا رونده. پا ندارند، پر دارند. انتزاعی‌اند و از دست هر گونه متعین شدن می‌گریزند. «اصلاحات» را چگونه می‌توان به زمین نشاند و آن را متعین کرد؟ برای به زمین نشاندن اصلاحات، باید از کلمات میانجی استفاده کرد. کلماتی که پا دارند. می‌توانیم اصلاحات را نوعی «تعمیرات» به شمار بیاوریم. اصلاحات با پیوند پیدا کردن با مفاهیم انتزاعی نظیر انقلاب و محافظه‌کاری، از دست بیرون می‌رود. اما «تعمیرات» در دسترس است. وقتی از تعمیرات سخن می‌گوییم، از یک ابزار یا دستگاه سخن به میان می‌آید که خوب کار نمی‌کند. باید تعمیرش کرد. در عرصه سیاسی، هنگامی که یک نظام سیاسی از برقراری امنیت، عدالت و آزادی ناتوان می‌ماند، سخن از اصلاحات در میان می‌افتد. اصلاحات همان تعمیر نظام سیاسی است به‌طوری که امکان برقراری آمال سیاسی عدالت و آزادی و امنیت فراهم شود.