صلح و گفتمان انقلابی
با سپریشدن دوره‌ی انقلاب و سال‌های جنگ در ایران، بخش مهمی از جامعه‌ی مدنی و افراد و جریان‌های متعددی در جامعه‌ی سیاسی طیشدن فرایند دموکراسی را به لحاظ دورانی راهگشا و راهبردی یافتند. از منظر اجتماعی هم بخش عمده‌ای از طبقه‌ی متوسط نقش حاملان خواست دموکراسی را به عهده گرفتند. اما با تجربیاتی که از دوره‌ی مشروطه تا بهحال در جریان دموکراسی‌خواهی برجای مانده است، به نظر می‌رسد نگاه متعارف رهبران و روشنفکران به دموکراسی، در کنار خشونت رسوبکرده در فرهنگ سیاسی، نمی‌تواند جامعه را به آرامش و صلحی درآمیخته با دموکراسی برساند. در اینجا پرسشی مهم مطرح می‌شود که بی‌درنگ پرسش دیگری را به ذهن می‌آورد: چرا چشم‌انداز موجود دموکراسی برای جامعه‌ی سیاسی و قشر روشنفکر با منازعه و خشونت همساز است؟ اگر چنین باشد چشم‌انداز بدیل چیست؟
خشونت بی‌حد و وضعیت اسف‌باری که در منطقه‌ی خاورمیانه و نقاط دیگری از جهان در جریان است نیاز به یک بازخوانی ژرف از وضعیت فکری و فرهنگی توجیه‌کننده‌ی چنین وضعی را بیش از پیش مبرم می‌کند. نویسنده معتقد است که گفتمان انقلابی لزوماً در برابر گفتمان صلح‌خواهی قرار ندارد و برای نشان دادن این مدعا گفتمان انقلابی را الگویی از مقاومت انگاشته و آنرا به صورت دو سنخ واکنشی و کنش‌مندانه از هم متمایز کرده است. به باور نویسنده، الگوی واکنشی گفتمان انقلابی بههیچروی مستعد پذیرش مفهوم صلح نیست، درحالیکه گفتمان کنش‌مندانه بهمنزلهی الگویی که در بستر گفتمان تجدد بالیده، مستعد پذیرش مفهوم صلح است. مشروط به اینکه ابتدا گفتمان مدرن، حاضر به بازخوانی خود بهنحوی باشد که مستعد پذیرش غیر است. در نهایت طرفین خطوط منازعه در جهان امروز باید با نقد درونی خود راه بر شناسایی طرف مقابل خود بگشایند و به این ترتیب راهی برای ظهور و تقویت اندیشه‌ی صلح فراهم گردد. در این مقاله، نویسنده به‌طور خاص، به جوانب اندیشگی مسأله نظر دارد و درصدد پاسخگویی به این سؤال است که برافروختن جنگ در کدام جوانب فکری و اندیشگی طرفینِ نزاع ریشه دارد؟ صلح چه معنا و کارکردی در اندیشه‌ی طرفین دارد؟ فاصله‌گرفتن از این وضعیت نیازمند چه بازسازی‌های نظری است؟
آیا در میان نواندیشان دینی در ایران مباحثی نظری برای استقرار جامعه‌ای صلح‌آمیز گشوده شده و نظریاتی در این مورد تدوین شده است؟ اگر چنین باشد این مباحث و نظریات با موعودگرایی، به نحوی که در سنت دینی وجود دارد، چه نسبتی دارد؟ آیا این نواندیشان دینی در نمایاندن چنین جامعه‌ای تحت تأثیر فیلسومان مدرن قرار گرفته‌اند و پایه‌های اصلی دیدگاه‌های خود را در اندیشه‌های غربی بنا کرده‌اند؟ در این مقاله نویسنده کوشیده است تا از زاویه‌ای نو و با رویکردی فلسفی، علی شریعتی و مرتضی مطهری را در معرض این پرسش‌ها قرار دهد.
برخلاف آنچه در نگاه نخست به نظر می‌رسد تصوف درگذر تاریخ جریان کاملاً یکدست و واحدی نبوده و طیف‌ها ومشربهای گونهگونی را در بر میگرفته است، این طیف‌ها وجریانها باوجود مشترکات در پارهای مبانی و معتقدات، تمایزهای نظری درخور توجهی بایکدیگر داشتند که در رفتار وسلوک اجتماعی آنان بازتاب مییافت. در این مقاله نویسنده با صرفنظر از شاخه وشعبههای فرعی و با مقداری تسامح دو طیف را درگسترهی جریان عام تصوف ازیکدیگر تفکیک کرده است که با دو نوع جهانبینی وتلقی از خدا و انسان، عملکرد اجتماعی متفاوتی را عرضه داشتهاند . آنگاه نشان داده است که رویکرد آنان به مقوله‌ی صلح چگونه از نوع تلقی آنها از خدا وانسان متأثر بوده است.
«گفتمان انقلابی در شعر معاصر ایران» موضوع بسیار گستردهای است که تحلیل و بررسی مفصل آن مستلزم نوشتن کتابی دست‌کم چند صد صفحهای است. در این مقاله، نویسنده کوشیده است تا صرفاً با اتکا به نمونههای درخور توجه شعر معاصر ایران، برحسب گزینش زندهیاد محمد حقوقی در کتاب ارجمند شعر نو از آغاز تا امروز، به بررسی مختصر جریانی بپردازد که قویترین گرایش شعر مدرن ایران و اصولاً عامل پیدایش آن بوده است. گفتمان انقلابی در دو وجه ادبی و سیاسی آن بخش اعظم شاعران بزرگ ایران را در نیمه‌ی نخست قرن چهاردهم خورشیدی زیر سیطرهی خود گرفته بود و آنها را از هرگونه نگرش مصالحهجویانه و آشتیخواهانه باز میداشت. در این مقاله، نمونههایی از شعر نیما و سه تن از مهمترین و مؤثرترین شاگردان و پیروان او را در عرصهی شعر معاصر ایران از این حیث بررسی کردهایم.
داستان‌های ادب عامه از اهمیت زیادی در بازنمایی فرهنگ یک جامعه برخوردار است و در سال‌های اخیر، به دلیل اهمیت یافتن مطالعات فرهنگی و نقد فرهنگی این داستان‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار شده‌اند. در این مقاله، نویسنده از زاویه‌ای نو، با در نظر داشتن دو مفهوم متعارض جنگ و صلح، به داستان‌های ادب عامه نگریسته و با شاخص قراردادن سه داستان یعنی سمک عیار، فیروزشاه‌نامه و به‌ویژه ابومسلم‌نامه، همت به بررسی مختصر این داستان‌ها گماشته است. در این بررسی جنبه‌هایی از فرهنگ عمومی و روانشناسی اجتماعی مردم ایران در زمان ظهور و تداول این داستان‌ها به نحوی تبیین شده است.
فعالیتهای مراقبتی زنان چه در قالب مادری و چه در شکلهای دیگر اغلب مورد کمتوجهی و حتی تحقیر قرار گرفته است. فمینیستها با نگاهی موشکافانه به نقطهنظرها و تجربیات زنان در این زمینه، به اخلاق از نگاه زنان و تأثیر رویکرد اخلاقی آنان در همه‌ی حوزههای فردی، اجتماعی و سیاسی پرداخته‌اند. در این مقاله، نویسنده به رابطه‌ی آن جنبه از اخلاق زنانه که ویژگی تیمار و مراقبت دارد با صلح پرداخته است. آنگاه این موضوع را بررسی کرده است که اگر بپذیریم مراقبت و تیمار واجد یک زیست جمعی صلح‌آمیز است، چگونه زنان در ایران این فعالیت را به صورت جمعی و در سطحی گسترده به انجام رسانده‌اند؟
افزایش مشکلات و آسیب‌های اجتماعی، به موازات افزایش جرایم و خشونت در ایران نشان از غیبت گرایشات صلح‌خواهانه و روابط صلح‌آمیز در جامعه دارد. برای کاستن از چنین وضع هولناک و خطرناکی چه باید کرد؟ از چه روشی باید بهره گرفت و بر کدامین پایگاه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی باید تکیه کرد؟ در پاسخی نه چندان تفصیلی به این پرسش‌ها، نویسنده‌ی مقاله با فراهم‌آوردن آمارهای تکان‌دهنده‌ای از آسیب‌های اجتماعی و جرایمی که رخ می‌دهد، نه تنها تصویر روشنی از وضع موجود ارایه کرده، بلکه هم خود را بر یافتن راهی برای کاستن از این معضلات گذاشته است.
سیاست هویت، هم به معنای تشخص بخشیدن به هویتی خاص از سوی دولت و هم بهمعنای تلاش هویت‌های غیرمسلط برای شناختهشدن، موضوع مورد بحث این مقاله است. نویسنده از منظر دموکراسی‌خواهی سیاست‌های پیش و پس از انقلاب دولت را در مورد سیاست هویت نقد کرده است و با تحلیل و تبیین این موضوع تلاش کرده است زمینه‌ای را برای گشودن راهی به سوی رشد همبستگی و دموکراسی بگشاید.
آیا واقعیاتی که خود را به در روابط میان کشورها تحمیل می‌کند، همواره حکایت از سرشت جنگ‌طلب و متجاوز انسان، و ماهیت گسترشطلب دولت دارد و بنابراین، آیا جنگ میان کشورها به صورت‌های مختلف، تکراری بی‌پایان است؟ در این مقاله نویسنده با بهره‌گیری از رویکرد انتقادی و نظریه‌ی برساختگرایی در روابط بین‌الملل، بر آن است تا نشان دهد که هویت‌ها و منافع در رابطه‌ی میان کشورها ثابت نیستند و می‌توانند در اثر آگاهی تغییر کنند. همیچنین نویسنده با بهکاربستن نظریه‌ی برساختگرایی، به دنبال راهحلی است برای زیست صلح‌آمیز ایران و دیگر کشورها در منطقه‌ی بحران‌آفرین خاور میانه.
سیاستمدارانی هستند که در زندگی سیاسی بین پیروی از ندای وجدان و داشتن انسجام شخصیتی ارتباط وثیقی ایجاد میکنند. این ارتباط بهگونهای است که کارگزار سیاسی میتواند بدون توجه به عواقب کنش خویش با خود در صلح باشد؛ آرامشی درونی که از باوری نشأت گرفته است که کارگزار را وادار میسازد تا در هر شرایطی صرفاً بر مبنای بایسته‌های اخلاقیش عمل نماید، بدون آنکه شکست و یا پیروزیش را مدنظر قرار دهد. در این مقاله نویسنده عمل سیاسی دو رهبر سیاسی، گاندی و مصدق را در پرتو دو رویکرد فضیلت‌گرایی و تکلیف‌گرایی در فلسفه‌ی اخلاق بازنمایی کرده است.
این مقاله بر آن است که دین در جامعه و در مقام تحقّق چهره‌های مختلفی به خود می‌گیرد که یکی از ارزشمندترین و مؤثرترین آنها از نطر نویسنده چهره‌ی سبز است که با صلح هماهنگی دارد. در میان معانی مختلفی که از صلح می‌شود در این مقاله نویسنده تکیه‌ی خود را بر صلح ایجابی، و به طور مشخص عدم‌خشونت قرار داده است. از این روست که صلح در این نگرش دینی به معنای فقدان تنش و تضاد یا اجتناب از آن نیست بلکه برعکس، زیستن در درون تنش‌ها و درگیریها و مقاومت در برابر اَشکال سلطه و تبعیض اجتماعی از طریق مقاومت غیرخشونتآمیز، رهاییبخش، و اعتلابخش است. صلح محصول شکلی از اَشکال مقاومت در برابر اَشکال سلطه و ستم است که بر روش عدم‌خشونت و عدماستفاده از زور بنیاد نهاده می‌شود و از طریق خودسازی مداوم برای آگندهشدن از عشق و شفقت به هستی و تمامی مظاهر آن و از جمله شفقت به خلق حفاظت می‌گردد. در همین حال نویسنده دین سبز را ملاکی برای نقد دین قرار داده است. نویسنده سه مظهر دین سبز در دنیای معاصر از سه سنت دینی متفاوت ـ هندوئیسم، مسیحیت و اسلام ـ برگزیده و معرّفی کرده است. او نشان داده داده است که هر یک از این شخصیتهای برجسته و تأثیرگذار دینی چگونه جنبشهایی اجتماعی و سیاسی را رهبری کرده‌اند و چگونه اَشکالی از مقاومت غیرخشونتبار را در برابر ستمگریها و سلطهطلبیها و تبعیضهای اعمالشده توسط قطبهای قدرت در جامعهشان پی‌گرفته‌اند و از چه طریق به رهایی و اعتلای اجتماعی، معنوی و اخلاقی مردم جامعهشان کمک رسانده‌اند.
با درنظرداشتن این واقعیت که خشونت بزرگترین مانع توسعه شناسایی شده و صلح (به ویژه صلح پایدار) آثار جدی و بسیار تعیین‌کننده در حیات واقعی و زندگی روزمرهی انسان‌ها دارد، در این مقاله نویسنده با نگاهی ویژه به ایفای نقش تأمین اجتماعی در مناسبات عادلانه‌ی جامعه پرداخته است. پرسش مهمی که مورد بحث قرار گرفته است آن است که آیا می‌توان برای تامین اجتماعی کارکردی صلح‌بنیان قایل شد. این پرسش نیز برای نویسنده مطرح است که وجود نظام‌های تامین اجتماعی چه تأثیری بر رفتارهای پرخاشگرانه و خشونتآمیز حاصل از ناامنی‌هایی در مواردی چون سلامت، شغل، و یا دوره‌ی بازنشستگی در جامعه‌ی ایران داشته است.
… در قلمرو صلح ایجابی موضوعات و مباحث مهم و پردامنه‌ای، مرتبط با ترسیم دوگانه‌ای وسیع و کلی مطرح می‌شود. این دوگانه از این پرسش ناشی می‌شود که آیا صلح ماهیتی مطلق، حداکثری، عام و همه‌جایی و همه زمانی و جهانی دارد، یا این که ماهیتش اقتضایی، نسبی، حداقلی، خاص، مصلحتی و واقع‌اندیشانه و عمل‌گرایانه است.
آن چه از صلح‌خواهی مطلق و تمام می‌توان درک کرد طرد و نپذیرفتن خشونت و جنگ به نحو حداکثری و کلی است. صلح‌خواهی مطلق مبتنی بر اصولی اخلاقی است که برای آن تغییرناپذیری و جاودانگی قایل است و نسبت به آن اعتقاد مطلق دارد و هیچ استثنایی را درمورد آن نمی‌پذیرد.
صلح غیرمطلق را می‌توان صلح اقتضایی نامید. اگر صلح‌خواهی مطلق در طرد جنگ و خشونت هیچ استثنایی را نمی‌پذیرد، آن چه از صلح‌خواهی اقتضایی فهمیده می‌شود آن است که نسبت به تعمیم صلح‌خواهی به همه‌ی افراد، و یا نفی و طرد هر نوع جنگ و خشونت، نگاهی تغییرناپذیر و همیشگی ندارد و با در نظر گرفتن شرایط و موقعیت‌ها به این مسایل می‌پردازد.
در مقالاتی که هر یک از دانشوران در این این شماره از نشریه نوشته‌اند بخش یا بخش‌هایی از این نگاه کلی که در باره‌ی مفهوم صلح مطرح شد، دیده می‌شود، گرچه هر کدام در زمینه‌های مختلف مطالعاتی از زوایای ویژه‌ای به مساله‌ی صلح پرداخته‌اند. …
دیدگاه اول